skip to main content
Language:
Search Limited to: Search Limited to: Resource type Show Results with: Show Results with: Search type Index

Mu'tezile-Şîa Etkileşimi Bağlamında Zemahşerî'nin Hz. Ali Hakkında Nazil Olduğu Nakledilen Âyetlere Yaklaşımı

Cumhuriyet ilahiyat dergisi, 2021-12, Vol.25 (3), p.1123-1142 [Peer Reviewed Journal]

Copyright Cumhuriyet University, Faculty of Theology Dec 2021 ;ISSN: 2528-9861 ;EISSN: 2528-987X ;DOI: 10.18505/cuid.980770

Full text available

Citations Cited by
  • Title:
    Mu'tezile-Şîa Etkileşimi Bağlamında Zemahşerî'nin Hz. Ali Hakkında Nazil Olduğu Nakledilen Âyetlere Yaklaşımı
  • Author: Çelik, Ersin
  • Subjects: Children ; Context ; Influence ; Islam ; Muslims ; Spouses ; Theology
  • Is Part Of: Cumhuriyet ilahiyat dergisi, 2021-12, Vol.25 (3), p.1123-1142
  • Description: Mu'tezile ve Şîa (Zeydiyye-İmâmiyye) imâmet dışındaki birçok itikâdî meselede müşterek görüşlere sahiptir. Bu husus, Şiî olmayan İslâm âlimleri ve Batılı araştırmacılar tarafından onların birbirlerinden etkilenmeleriyle açıklanmıştır. Mu'tezile ve Şîa arasındaki bu etkileşimde, etkilenen kesim daha çok Şîa tarafıdır. Ancak Şîa'nın da Hz Ali'yi diǧer sahabeden üstün tutmada Mu'tezile'yi kısmen etkilediǧi gözden kaçırılmamalıdır. Nitekim Baǧdat Mutezilesinden Bişr b. Mu'temir (öl. 210/825), Ca'fer b. Mübeşşir (öl. 234/848), Ca'fer b. Harb (öl. 236/850) ve el-İskâfî (öl. 240/854) gibi isimler, Hz. Ali'yi Hz. Peygamber'den sonra insanların en faziletlisi olarak kabul etmekle birlikte mefdÛl (daha az faziletli) olan Hz. EbÛ Bekir'in imâmetini câiz görmüşlerdir. Ayrıca Basra Mu'tezilesinin reislerinden EbÛ Ali el-Cübbâî (öl. 303/916), EbÛ Hâşim el-Cübbâî (öl. 321/933), el-Allaf (öl. 235/849-850), en-Nazzâm (öl. 231/845), EbÛ Abdullah el-Basrî (öl. 369/979-80) ve Kâdî Abdülcebbâr (öl. 415/1025) gibi isimler de hilafet sıralamasını fazilet sıralaması olarak kabul etmemişlerdir. Bu çalışma, Mu'tezile ile Şîa arasındaki bu etkileşimin, özellikle Hz. Ali ile ilişkilendirilen âyetlerin tefsiri noktasında Mu'tezile'yi etkileyip etkilemediǧi meselesine odaklanmaktadır. Çalışmada söz konusu problem, Mu'tezilî müfessir Zemahşerî'nin (öl. 538/1144) el-Keşşâftefsiri üzerinden incelenmiştir. Bu meselenin el-Keşşâf üzerinden incelenmesinde; tefsirin öneminin yanı sıra, Zemahşerî'nin Şiî/Zeydî isimlerden ders almış olması ve tefsirini Mekke'de Zeydî emir el-Vehhâs'ın (öl. 506/1112) desteǧi ile yazması etkili olmuştur. Çalışmanın ilk bölümünde Mu'tezile ile Şîa'nın en önemli iki kolu olan İmâmiyye ve Zeydiyye etkileşimine kısaca deǧinilmekte, ardından genelde Mu'tezile'nin özelde Zemahşerî'nin Hz. Ali'nin diǧer halifeler arasındaki konumuna dair yaklaşımına yer verilmektedir. Mu'tezile'nin Basra ekolünden olan Zemahşerî, bu ekolün önde gelen isimleri olan el-Allâf, EbÛ Ali el-Cübbâî, EbÛ Hâşim el-Cübbâî ve Kâdî Abdülcebbâr'ın aksine Hz. Ali'yi Hz. Ebu Bekir'den daha üstün görmemektedir. Hatta onun hulefâ-i râşidînin faziletinden bahsederken daima hilafet sırasını gözetmesi, seleflerinin aksine hilafet sıralamasını fazilet sırası olarak kabul etmiş olma ihtimalini desteklemektedir. İkinci bölümde ise Zemahşerî'nin Hz. Ali ile ilişkilendirilen âyetlerin tefsirinde aktardıǧı rivayetlerin, Şiî/Zeydî/İmâmî rivayetlerle benzeşip benzeşmediǧi ve âyetleri bu rivayetlere paralel olarak yorumlayıp yorumlanmadıǧı sorgulanmaktadır. el-Keşşâftefsiri, bu açıdan kendisinden önceki Sünnî ve Şiî tefsirlerle mukayeseli olarak İncelenmektedir. Sonuçta Zemahşerî'nin, Ehl-i beyt ile ilişkilendirilen bu âyetleri yorumlarken, Hz. Ali ve evlâdının faziletini öne çıkaran rivayetleri tercih ettiǧi görülmüştür. Ancak o, Şîa'nın imâmet inancına uygun düşecek yorum yapmaktan da kaçınmıştır. Özellikle Ahzâb 33/33. âyetini baǧlama uygun olarak, tamamen Hz. Peygamber'in hanımları özelinde tefsir etmesi bunun en büyük göstergesidir. Zemahşerî'nin Hz. Ali ve evlâdının faziletini öne çıkaran rivayetlere yer verirken, daha çok Sünnî müfessir Sa'lebî'yi takip ettiǧi tespit edilmiştir. Özellikle Zemahşerî'nin ilgili âyetlerin tefsirindeki rivayet malzemesini hemen hemen aynı şekilde Sa'lebî'nin tefsirinden aktardıǧı görülmüştür. Ancak Zemahşerî'nin Âl-i İmrân 3/61 ve Mâide 5/55 gibi bazı âyetlerde bu rivayetleri dil açısından desteklemesi gibi bazı detaylarda ondan ayrıldıǧı dikkat çekmektedir. Sa'lebî'nin de Sünnî-Şiî ihtilafının olduǧu yerlerde Şiîleri destekleyen rivayetleri sıkça nakletmesi nedeniyle dolaylı bir etkilenmeden bahsedilebilir. Ayrıca bu rivayetlerin önemli bir kısmının da ilk dönem tefsirlerinden Mukâtil'in tefsirinde de yer aldıǧı belirtilmelidir. Dolayısıyla Zemahşerî'nin bu rivayetleri Şiî kaynaklardan aldıǧına dair bir bulguya rastlanılmamış olmakla birlikte Sünnî kaynaklardaki Hz. Ali eksenli rivayetleri ön plana çıkardıǧı görülmüştür. Hatta bazen Hz. Ali ile ilgili rivayet, diǧer müfessirler tarafından tercih edilen görüş olmamasına raǧmen onun yalnızca bu rivayete yer vermesi onun bu konudaki tutumunun Hz. Ali'ye olan meyliyle ilgisi olduǧunu düşündürmektedir. Hatta Zemahşerî'nin Zeydî/Mu'tezilî çizgideki hocası Cüşemî'nin tefsirinde dahi söz konusu âyetlerin yorumunda onun kadar Hz. Ali ve Ehl-i beyt vurgusunun olmaması bu görüşümüzü desteklemektedir.
  • Publisher: Sivas: Cumhuriyet University, Faculty of Theology
  • Language: Turkish
  • Identifier: ISSN: 2528-9861
    EISSN: 2528-987X
    DOI: 10.18505/cuid.980770
  • Source: AUTh Library subscriptions: ProQuest Central
    DOAJ Directory of Open Access Journals
Back to results list
INSPIRE LIBRARY - TON DUC THANG UNIVERSITY (84-028) 37 755 057 Feedback
19 Nguyen Huu Tho St. Dist.7, HCM thuvien@tdtu.edu.vn

Copyright © 2017 INSPIRE LIBRARY - TON DUC THANG UNIVERSITY

Searching Remote Databases, Please Wait